De procedure tot uitzetting van de Roma uit Frankrijk stelt Europa voor nieuwe vragen en tegenstellingen. De Roma en Sinti, politiek incorrect de zigeuners genaamd behoren tot de laatste min of meer vrijwillige nomaden van Europa. Sinds de Middeleeuwen trokken zij rond, niet gebonden aan grond of landheer en wijdden zij zich net als de Joden die in Oost-Europa die evenmin grond mochen bezitten of pachten, aan het maken van muziek.
De rondtrekkende Jood, ofwel de ´lompenjood´ of in het Frans de ´Juif Errant´ zoals in het liedje ´le Meteque´van Georges Moustaki was een bekend verschijnsel in geheel Europa tot aan de Tweede Wereldoorlog en juist deze grote groep -onaangepaste- Joden zonder vaste verblijfplaats waren het mikpunt van een groeiend antisemitisme in de loop van de 19e eeuw. De Joden in de ghetto´s hadden het relatief veel beter dan degenen zonder vaste plaats, en zorgden voor weinig problemen. De rondtrekkende Joden waren een schamel zooitje dat niet veel verschilde van de Roma van nu en wekten ook de aversie op van de aangepaste Joden, die niets te maken wilden hebben met deze groep.
Toen de Franse journalist en wereldreiziger Albert Londres in 1929 door Centraal-Europa trok had hij al veel van de wereld gezien, van China tot het Midden-Oosten. Hij was toen al aan het einde van zijn carriere als oorlogsverslaggever bijna overal geweest, van het Franse front tot de verschrikkingen in de Sovjet-Unie. Toch was hij zodanig geschokt door de aanblik van de Joden in Tsjechoslowakije, dat hij slechts kon uitbrengen ´zes duizend mensen levend van gebed en van vuiligheid´.
Londres beschreef hun kaftans, baarden, hun lompenzakken op de rug, de gekromde ruggen en de oneindige triestheid van hun blik. Omdat de viool het lichtste instrument was, konden zij dit gemakkelijker meenemen op de vlucht. Want hun leven was niets meer dan een vlucht voor de pogroms. Londres beschrijft ze als wilden, als meelijwekkende verschoppelingen. Het romantische beeld dat Londres had van de ´Juif Errant´ bleek in werkelijkheid doffe ellende. Net zoals het geromantiseerde beeld van de zigeuners als in het boek van Prosper Merime en de latere opera ´Carmen´ van Bizet weinig van doen had met de realiteit.
Londres beschrijft hij hoe de sedentaire bevolking van Silezie tot aan Transsylvanie steevast dezelfde haat tegenover de Joden koestert. Hoe de aanblik van de kaftan, de pijpenkrullen en baarden de bevolking ´elektriseert´ en aanzet tot razernij. De lompenjood had uiterlijk veel weg van een bebaarde Talibaan in djellaba. Antisemitisme was in geheel Europa, en vooral in het Oosten eerder regel dan uitzondering onder alle lagen van de bevolking en niet slechts een bizarre uitwas van de Nazi´s zoals tegenwoordig nog weleens wordt gedacht.
De kloof tussen de gemiddelde lompenjood en mensen als Theodor Herzl was wellicht te vergelijken met die tussen de meest nobele kaste der Ariers in India en de onaanraakbaren, de paria. En zo werden de onaangepasten onder de Joden dan ook gezien, als paria die niet pasten binnen de moderne op eenheid gebaseerde Europese staten. Niet toevallig was de eeuw van het nationalisme tevens de periode waarin antisemitisme ontstond.
De nazi´s hadden het ook gemikt op de zigeuners. De wereldberoemde foto van een uitgehongerd meisje dat met grote ogen tussen de deuren van een trein naar de vernietigingskampen naar de camera staart, bleek tot latere grote consternatie binnen Joodse kringen een zigeunermeisje te zijn. Het wordt weleens vergeten dat ook de Roma en Sinti als ´Untermensch´ werden gezien en ook zij in groten getale zijn omgekomen. Minder rijk en georganiseerd dan de Joden, ontbrak het de Roma en Sinti aan goede belangenbehartigers om hun rechten op te eisen na de oorlog.
Terwijl de Roma nu onderwerp van gesprek zijn, wordt tegelijkertijd duidelijk dat het vrij verkeer van personen binnen de EU ook onder druk is komen te staan. Ook wordt het op pijnlijke wijze duidelijk dat de controle van immigratie naar en binnen de EU hapert. De illegale immigranten uit Afrika en Azie vormen nieuwe en heterogene groepen die buiten de wet en het gewone leven staan. De omgang met de ´oude´ groep nomaden zal dus wellicht een voorteken zijn van hoe in de komende decennia wordt omgesprongen met de ´nieuwe´ nomaden op het Europese continent. Alleen al daarom is het duidelijk dat de discussie over de Roma door Frankrijk iets is wat ons allen aangaat. Want niet alleen zijn grote groepen mensen aan de wandel, Europa zelf is ook op drift. Als een schip zonder stuur.
Bron voor dit artikel was mede de biografie van Albert Londres door Pierre Assouline, 1989.
