De Islam is overal. In het politieke debat, in de media, op straat en in de huiskamer is het een groot gespreksonderwerp. Nu is deze godsdienst onmiskenbaar sterk in opkomst in Nederland en overigens ook in de ons omringende landen. Nederland kent thans ongeveer 1 miljoen moslims.
Toch is de opkomst van de islam in ons Koninkrijk niet zo nieuw als vaak wordt gedacht. Tot 1949 kende ons land immers nog een islamitische meerderheid van naar schatting zo’n 90 miljoen moslims, voornamelijk afkomstig uit Nederlands-Indie (en dan vooral afkomstig uit het dichtbevolkte Java) maar ook uit het huidige Suriname. Overigens kende het Nederlandse koloniale rijk niet de meeste moslims ter wereld zoals veelal onjuist wordt vermeld: dat was het Britse rijk (met gebieden die wij nu kennen als India, Pakistan, Bangladesh, Maleisie, Egypte, Soedan etc.).
De Nederlandse staatsrechtbeoefenaars van de laat 19e eeuw, en met name de Leids geschoolde jurist en islamkenner Cornelis van Vollenhoven bevorderden uitdrukkelijk het Indische gewoonterecht, het adatrecht. De adat was de gewoonte, hwet volksgebruik. Een term ontleend aan het Arabische ‘hadat‘, ‘het terugkerende’. Het adatrecht was voor een groot deel gebaseerd op islamitisch recht, vermengd met lokale gebruiken.
Een punt van kritiek achteraf op het werk van Van Vollenhoven is geweest dat door het adatrecht verder te ontwikkelen, de positie van de Indonesische bevolking lange tijd is achtergebleven ten opzichte van andere groeperingen in Nederlands-Indie. Voor Europeanen, Chinezen en Arabieren golden namelijk separate (lees: meer beschermende) rechtsregels. De eerste vraag die dan ook in een rechtsgeschil moest worden vastgesteld in Nederlands-Indie was dan ook tot welke ethniciteit of groep de partijen behoorden. Aan de hand daarvan werd dan bepaald welk recht van toepassing was. Dit leidde tot allerlei innerlijke conflictregels, bijvoorbeeld in de situatie dat een Europeaan een geldvordering had op een Indonesier (toen: ‘inlander’). Van Vollenhoven zelf is overigens ook de eerste geweest die heeft aangedrongen op unificatie van het recht in Nederlands-Indie. Wat het Strafrecht betreft is die unificatie er in 1915 gekomen. In het privaatrecht lag het ingewikkelder. Daar gold rechtsverscheidenheid. Naast de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek gold tot 1949 tussen inlanders het adatrecht.
Moderne wetgeving ter bescherming van het volk werden niet toegepast op de overzeese gebiedsdelen. De bijvoorbeeld voor de bescherming van werknemers zeer belangrijke Wet op de Arbeidsovereenkomst trad in Nederland al in 1907 in werking, maar pas in 1927 in Indie, en gold dan nog alleen voor Europeanen. Aan deze verzuiling binnen het rechtsstelsel in Nederlands-Indie kwam pas een einde door de Indonesische onafhankelijkheid in 1949.
Het Burgerlijk Wetboek, dat nog steeds geldend recht is in Indonesie, kwam pas na de onafhankelijkheid voor alle burgers van Indonesie te gelden. Iets wat overigens al door Koningin Wilhelmina was beloofd in haar beroemde toespraak in 1942 waarin zij gelijkwaardige verhoudingen binnen het Koninkrijk aankondigde. Een toespraak die zij overigens zeer tegen haar eigen zin in hield. En die ook veel te laat kwam.
Immers, in 1942 was de wereld wezenlijk veranderd ten opzichte van 1939. De Nederlandse regering in ballingschap begon zich te beseffen dat iets moest veranderen, wilde Indie in de toekomst bij Nederland blijven behoren. De Indonesiers zagen dat toch echt anders.
Het adatrecht is een zachte dood gestorven na de Indonesische onafhankelijkheid in 1949. Weliswaar zullen bepaalde regels wellicht nog een tijd daarna zijn toegepast (daarvan heb ik geen kennis), maar ook de Indonesische samenleving moderniseerde en de oude gebruiken werden langzamerhand vervangen door moderne wetgeving. De adat raakte sleets. Wil men heden ten dage het adatrecht bestuderen dan kan men het beste het werk van Van Vollenhoven bestuderen of oudere juridische handboeken. Raadpleging van oudere jurisprudentie van de Hoge Raad is niet mogelijk omdat het adarecht niet appelabel was door middel van een cassatieregeling zoals die later wel tussen Nederland en de West is komen te gelden.
In Indonesie is momenteel een ander soort islamitisch recht in opgang, de sharia. Buurland Maleisie is overigens ook hard op weg een internationaal centrum van ”Islamic Finance’ te worden.
Het verschil tussen de sharia en het adatrecht is dat de sharia wordt gezien als een geheel van rechtsregels die te allen tijde en universeel gelden. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Indonesische Burgerlijk Wetboek, dat mensenwerk is en daardoor slechts positief recht in plaats van ‘rechtvaardigheid’. De universele gelding van de sharia verklaart ook waarom islamitische landen moeite hebben met de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, omdat die verklaring op gelijke wijze universaliteit en eeuwigheid pretendeert terwijl zij door mensenhanden is gemaakt. De angst voor de invoering van de sharia in Nederland (in 2006 nog door Minister Donner gesuggereerd) is mijns inziens terecht juist vanwege de universaliteit en eeuwigheid die eraan wordt toegekend, en die dus bij consequente toepassing ook de mensenrechten opzij zet.
Hoe het ook zij, ook Nederland krijgt langzamerhand weer te maken met islamitisch recht, maar vanuit een andere hoek: met 1 miljoen moslims in Nederland is het in toenemende mate relevant om kennis te hebben van het islamitisch gewoonterecht uit de landen waar de desbetreffende immigranten vandaan komen, vooral in familierechtelijke kwesties, erfrecht, nationateitsrecht en afstammingszaken.
Gezien het feit dat islamitische rechtsnormen pas in 1949 echt zijn verdwenen uit ons Koninkrijk, is het islamitische recht niet nieuw in Nederland. Het is weer terug. Niet als hoogste bron van recht, maar ter invulling van bepaalde normen en in specifieke gevallen voor mensen met een bepaalde afkomst. De geschiedenis herhaalt zich dus in zekere zin, maar zoals altijd in een andere vorm. Toen ik zelf in 1999 een keuzevak islamitisch recht volgde aan de Universiteit van Heidelberg, zaten wij met slechts vier studenten in een stoffig kamertje ergens aan een klein binnenplein in het oude universiteitscentrum met gotische spitsbogen die bijna voor islamitische bogen konden doorgaan. De zacht sprekende en wat stoffige Egyptische hoogleraar legde de bronnen van het islamitische recht uit: de Koran, en vertellingen van en over het leven van Mohammed, de hadith. Hij vertelde dat de grote Mohammed Iqbal (1877-1936) ook Heidelberg had bezocht en daar inspiratie had opgedaan tijdens zijn studie aldaar in 1905/1906. Ik had natuurlijk nog nooit van Iqbal gehoord. Iqbal was de grote inspirator van de onafhankelijkheid van Pakistan. Een politicus, filosoof dichter en islamoloog. En een groot bewonderaar van Duitsland. Natuurlijk ook omdat Duitsland de grote rivaal was van Engeland, de bezetter van zijn geboorteland.
Wij vieren kregen van de hoogleraar geen boek voor ons met wetsartikelen, maar in plaats daarvan vertelde hij verhalen uit het leven van de profeet, die wij probeerden toe te passen op hedendaagse situaties. Een totaal andere werkwijze dan die ik gewend was en ik vond het maar vreemd en weinig relevant voor mijn toekomst om daar meer vanaf te weten. Ik heb dan ook snel meer aandacht besteed aan het Europese kartelrecht. Maar elf jaar later is het islamitische recht overal ter wereld ’booming’, vooral binnen de financiele wereld. En waar is ‘Islamic Finance’ ontstaan? Juist, in Pakistan in 1947, grotendeels door de invloed van dezelfde Mohammed Iqbal, die met zoveel genoegen langs de romantische oevers van de Neckar had gewandeld. Maar niet zoals ik met een boek over Europees kartelrecht in zijn hand maar Goethe lezend en dromend van een onafhankelijk land voor de moslims in Brits-Indie op islamitische grondslag. De droom van Iqbal groeide uit tot het enige land ter wereld dat louter op godsdienst is gebaseerd: Pakistan.
Overigens moet niet worden gedacht dat de invloed van het islamitische recht eenrichtingsverkeer is: in tegendeel, want de Europese rechtsstelsels en de Britse Common Law hebben de islamitische rechtswereld diepgaand beinvloed.
